કૃષિનવલ – ૯

ચાલો, ઔષધ વાવીએ 

– ડૉ. નીરજ મહેતા

પૂર્વકથા: સિયાએ સૌને ઔષધ વાવતાં કર્યાં. એ પછી ગુલકંદ વગેરેના ગૃહઉદ્યોગ તરફ પણ વાળ્યા. એ વાત ચાલુ હતી ત્યારે જ વૈદ્ય ભીખાલાલ એક માટલું જેના કાંઠલા પર કાપડ વીંટીને એનું મોં બંધ કરેલું હતું સિયાને ‘લે બેટા. હું તો હવે ખર્યું પાન. આ મારી મરણમૂડી તું સાચવ.’ કહીને જતા રહ્યાં. સિયાની વાત પુરી થાય ત્યા સુધી માંડ માંડ રાહ જોઈને બેસી રહેલ રમીલાએ સ્ત્રીસહજ જીજ્ઞાસાથી કહ્યું. ‘બેન, તમે અમને બીજા ફૂલોની વાત કરો ઈ પેલા જોવો તો ખરા કે ઓલા ભીખાબાપા આ માટલામાં ભરીન શું ખજાનો દઈ ગ્યા’સે. આ મારો નાનકો કેતો’તો, કે ઈ ભીખાબાપા કેટલાય વખતથી આજુબાજુના ગામની સીમ અને વગડામાં ગાંડાની જેમ રખડીને કાંક ભેગું કરતા હોય સે.’ બધી સ્ત્રીઓએ રમીલાની વાતને ટેકો પુરાવ્યો. સિયાએ કુતૂહલવશ માટલી પરથી કપડું ખોલ્યું. જોયું તો તેમાં જૂદાં જૂદાં ઔષધોનાં બીજ હતાં. અને સાથે હતી એક ચબરખી. જેમાં લખ્યુ હતુ કે...

નવમો ચાસ

સિયાએ ચબરખી વાંચી વાળીને પાછી મૂકી દીધી, એમાં લખ્યુ હતું કે... ‘દીકરી, હું એક જમાનામાં ગામનો નામી વૈધ કહેવાતો. ઘણા હઠીલા રોગોની સારવાર કરીને મેં અનેક ગામલોકોને સ્વાસ્થ્ય આપ્યું હતું. બેન દીકરીઓની તકલીફોથી માંડી જુવાનિયાવના રોગો, બાળકોના રોગોથી માંડીને ગલઢેરાના રોગો મેં મટાડ્યા હતાં. પણ કુદરતનું કરવું કે એક વાર નગરશેઠના દીકરાની બિમારી મારાથી ન પકડાઇ. મેં તો ના જ પાડી’તી કે આમાં કાંઇ થાય એમ નથી, એના લક્ષણ જ પેલેથી એવા હતાં. મુંબઈ જાતો અને ત્યાં રૂપિયા ઉડાડીને આવતો. દારૂ અને... બીજું ઘણું બધું તો આંયા લખાય એમ નથી ને એમાં એને એવો રોગ થ્યો કે વજન ઘટતું જાય ને રોગ પ્રતિકાર શક્તિ જવાબ દઇ ગઇ. એની દવા થાય એમ જ નો’તી પણ આ તો નગર શેઠ. આપણું કાંઇ હાલ્યું નઇ ને એની દવા કરવી પડી. એમાં ક્યાંકથી ઇ આયુર્વેદ કે દેશીના નામે કાંક લૈ આવ્યા ને જાણ્યા વિના આપ્યું તે એનો દીકરો દેવના ઘરે ગ્યો. ને આળ મારા પર નાખ્યું ને તેદૂનુ મારે વૈદું મૂકવું પડ્યું. ખેર, જે થયું તે પણ ત્યારથી હું જાતે જ દવા ઉગાડતો ને આપતો. જેટલાને મારામાં વિશવા હતો ઇ ઘરે આવીન લઇ જાતા દવા. પણ નામ પર કાળી ટીલી લાગી ગયેલી તે સાજા થાય પણ કોઇને ક્યે નઇ. આ મેં છેલ્લા થોડા સમયમાં ભેગા કરેલા બીજ છે. કયા ઓસડના છે ને કેમ ઓળખવા ઇ તને તો ખબર જ હશે તોય મેં અલગ ચિઠ્ઠીમાં ઈ લખ્યું છે. જોઇ લેજે. આ મારી મરણમૂડી છે. હવે હું ઝાઝો સમય નથી એટલે તને આ સોંપું છું. જાળવજે અને આ વારસો આગળ ધપાવજે. તમે બેય માણા બોવ સારું કામ કરો છો. ભગવાન તમને સફળતા અને જશ આપે એવા આશીર્વાદ...’ સિયા થોડીવાર કંઇ બોલી ન શકી. આ અંગે તેને અમન સાથે વાત કરવાનું મન થઈ આવ્યું. પણ અમન તો સરપંચ મોહન સાથે બાજુના ગામમાં ગયો હતો.

રમીલાએ પૂછ્યું, ‘શું થ્યુ?’ તો ટુંકમાં ‘કાંઈ નહીં...’ જવાબ આપ્યો અને સ્વસ્થ થતાં બોલી, ‘...તો આપણે ગુલકંદની બાકી રહેલી વાત આગળ ધપાવીએ. આયુર્વેદીય મતે મહુડાનાં ફૂલ સ્વાદમાં ગળ્યાં, પચવામાં ભારે, ઠંડા, પોષણ આપનાર, બળ અને વીર્યવર્ધક, વાયુ અને પિત્તનો નાશ કરનાર છે. આ મહુડાના ફૂલમાંથી ગુલકંદ બનાવવા મહુડાનાં ફૂલ અને સાકર સરખા વજને લઈ ખૂબ મસળી કાચની બરણીમાં ભરી તેને એક મહિનો તડકામાં મૂકવાથી ગુલકંદ તૈયાર થઇ જાય છે. એક ચમચી જેટલો આ ગુલકંદ સવાર-સાંજ લેવાથી શરીરની આંતરિક ગરમી, પેશાબની બળતરા, પેશાબમાં રસી, ઝીણો તાવ, અગ્નિમાંદ્ય, લોહીનો બગાડ, અને પેશાબનો અવરોધ મટે છે.’

‘આવળના ફુલોનો ગુલકંદ પેશાબના, ત્વચાના અને પેટના રોગોમાં સારો ફાયદો કરે છે તથા શરીરનો રંગ વધુ સુધારે છે. ગરમાળાના ફૂલનો ગુલકંદ બનાવવા કાચની સ્વચ્છ બરણીમાં આંગળીના એક વેઢા જેટલો જાડો ખડી સાકરના ચૂર્ણનો થર કરી એની ઉપર ત્રણ વેઢા જેટલો જાડો ગરમાળાના ફૂલનો થર કરવો. ફરી પાછો એની ઉપર ખડી સાકરનો થર કરી, ગરમાળાના ફૂલનો થર કરવો. સૌથી ઉપર ખડી સાકરનો થર રહે એમ કાચની બરણી ભરવી. બરણીનું મોઢુ કોટનના એટલે કે સુતરાઉ જાડા કપડાથી બાંધી, બરણી તડકે મૂકવી. સાતથી દસ દિવસ આ મિશ્રણ તડકે રાખી, સમયાંતરે ચમચાથી ઉપર-નીચે હલાવતા રહેવું. જરૂર મુજબ કેસર-ઈલાયચી મેળવીને એ પછી એનું સેવન કરવું. સવારે ઠંડા પાણી સાથે એક નાની ચમચી ગુલકંદ લાંબા સમય સુધી લેવાથી જૂની કબજિયાત, ખાંસી, શરીરમાં બળતરા, ચામડીના રોગો, હૃદયરોગ, જૂનો તાવ વગેરેમાં ફાયદો થાય છે. હવે કુલસુમ કંઇક તૈયારી કરીને આવી છે. તેને સાંભળીએ.’ કહી સિયાએ કુલસુમને બોલાવી.

કુલસુમે કહ્યું, ‘આ ઉનાળાની સીઝનમાં શરીર અને દિલોદિમાગને ઠંડક પહોંચે તેવું કાંઇક બનાવીએ તો કેમ? ગરમીમાં ગુલાબનું શરબત દિલ–દિમાગ અને શરીરને ઠંડક પહોંચાડે છે. આ સીઝનમાં ગુલાબના ફૂલો પણ બજારમાં સહેલાઇથી મળે છે. તો આજે આપણે ગુલાબનું શરબત બનાવીશું. શરબત બનાવવા કે બેને કહ્યું એ ગુલકંદ બનાવવા ઇંગ્લિશ ગુલાબના ફૂલો કરતાં દેશી ગુલાબના ફૂલો વધુ સારાં. પચાસેક નંગ ગુલાબની પાંદડીઓને બે વખત પાણીથી ધોઈ અને સાફ કરવી અને ચારણીમાં રાખવી જેથી વધારાનું પાણી નીકળી જાય. ત્યારબાદ, પાંદડીને એક સૂતરાઉ સાફ કાપડ પર પાથરવી. અને બીજા કપડાથી પાંદડી પરનું પાણી લૂછીને કોરી કરવી. પછી એક કપ પાણી ગરમ કરવું. થોડું ગરમ થાય એટલે ગુલાબની પાંદડીઓને મિક્સરમાં નાખી તેમા ગરમ પાણી નાખી અને પીસી લેવી. મિક્સરમાં પીસેલી પાંદડીઓના રસને ગરણીમાં નાખી અને એક વાસણમાં ભેગો કરવો. એક બીટ ને ધોઈ, છાલ ઉતારી અને ટૂકડામાં સમારવુ. એક ચમચો ઝીણી સમારેલી કોથમીર, 25-25 ફૂદીના અને તુલસીના પાન લઇને ધોઈ સાફ કરી અને બધાને ભેગા કરીને બારીક પીસી લેવા. દાડમનો રસ પણ ઉમેરી શકાય.’ અમુક સ્ત્રીઓ નોટબુકમાં આ બધું નોંધી રહી હતી.

તેણે આગળ કહ્યું, ‘પીસેલું મિશ્રણ અને એક કપ પાણી એક વાસણમાં ભેગુ કરી અને તે વાસણને ગરમ કરવા મૂકવું. ઉભરો (ઉફાણ) આવ્યા બાદ, ધીમો તાપ કરી અને ૩-૪ મિનિટ સુધી ગરમ થવા દેવું. ત્યારબાદ, તાપ બંધ કરી દેવો અને આ મિશ્રણને ઠંડુ પાડવા દેવું. ઠંડું પડી ગયા બાદ, ચારણીમાં રસને ગાળી અને એક વાસણમાં ભેગો કરવો. ૬૦૦ ગ્રામ ખાંડ (લગભગ ૩ કપ) એક વાસણમાં નાખી અને તેમાં ૨૦૦ ગ્રામ (૧-કપ) પાણી નાખવું. ખાંડ ઓગળી ગયા બાદ, ૧-૨ મિનિટ આ પાણી ગરમ કરવું અને ત્યારબાદ, તાપ/ગેસ  બંધ કરી દેવો. ચારસો ગ્રામ ખાંડમાં એલચી ફોલી અને તેના દાણા મિક્સ કરી અને ખાંડને પીસી લેવી. ૪ લીંબુનો રસ એક વાટકીમાં કાઢીને અલગ રાખવો. ખાંડની ચાસણીમાં ગુલાબની પાંદડીનો રસ, બીટ વગેરે મિશ્રણનો રસ અને લીંબુનો રસ મિક્સ કરવો. દળેલી (પીસેલી) ખાંડ પણ આ મિશ્રણમાં નાંખી મિક્સ કરવી. બધીજ વસ્તુને સારી રીતે હલાવીને મિક્સ કરવી. શરબતને ૪-૫ કલાક ઢાંકીને રાખી દેવું. જેથી બધાજ સ્વાદ એક રસ થઇ અને સુગંધ આવશે. ગુલાબના શરબત માટેનું સીરપ  તૈયાર. એને એક કાચની બોટલમાં ભરી લેવું. જ્યારે પણ શરબત બનાવવાની ઈચ્છા થાય ત્યારે ૧ ગ્લાસ ઠંડા પાણીમાં ૨ મોટા ચમચા  ગુલાબનું સીરપ નાંખવું અને મિક્સ કરવું. શરબત વધુ ઠંડુ કરવા બરફના ટૂકડા પણ નાંખી શકાય. અને હવે રૂખસાના આપણું શરબત કાઢ. બધાં ટેસ્ટ કરાવીએ અને મજા કરીએ.’ વાતાવરણમાં ઠંડક છવાઇ ગઇ. ત્યાં રઘલો દોટ મૂકતો આવ્યો અને કહ્યું, ‘એક ખરાબ સમાચાર છે...’ (ક્રમશઃ) 

શું આપ આ કૃષિ નવલનો આગળનો અંક વાંચવા માંગો છો...???

મિત્રો, ગુજરાતની આ સૌપ્રથમ કૃષિ નવલ કથા અંગે આપના પ્રતિભાવો અમારા ફેસબુક પેજ 

https://www.facebook.com/SamruddhKheti/

અથવા વ્હોટ્સએપ નં. +91 7600056587 પર પણ આપી શકો છો.