વિશ્વભરની વનસ્પતિઓનું ‘બેકઅપ’ : સ્વાલબર્ડ વૈશ્વિક બીજ બેંક

વાચક મિત્રો, બે-ચાર કલ્પના કરો. ધારો કે આપણે આરામથી સુતા હોઈએ અને અચાનક જ કોઈ રખડતો-ભટકતો-અજાણ્યો લઘુગ્રહ કે ગ્રહ પૃથ્વી સાથે અથડાઈ પડે... ધારો કે ચીન-પાકિસ્તાન-ઉત્તર કોરિયા જેવા વિસ્તારવાદી દેશોના માથાફરેલ સરમુખત્યાર શાસકો અથવા આઈએસઆઈએસ જેવા આતંકવાદી સંગઠનો પોતાના કે ચોરાઉ અણુશસ્ત્રો વડે વિશ્વમાં તબાહી નોતરે... ધારો સુનામી, જળપ્રલય, મહાભુકંપ, જ્વાળામુખી જેવી પ્રલયકારી ઘટનાઓ બને... અથવા ધારો કે ‘ગ્લોબલ વોર્મિંગ’ને લીધે સતત દુષ્કાળ પડે અને સતત વધતી ગરમીથી જંગલો સહીત તમામ વનસ્પતિઓ બળીને નાશ પામે...તો શું થાય ? આપ કહેશો કે સીધી જ વાત છે, જો આવું કંઈપણ થાય તો-તો વિશ્વની મોટાભાગની સજીવસૃષ્ટિનો નાશ જ થઇ જાય. તેમજ આવી ઘટનામાંથી કમભાગ્યે બચી ગયેલ માનવી-પશુ-પંખીને નભવા માટે દાણો-ધાન કે વનસ્પતિનું નામોનિશાન જ નહિ રહે !

જી...હાં, આપની વાત ખરી છે. પરંતુ હવે આ કલ્પિત ખુવારીથી ડરવાની જરૂર નથી. કેમકે સમગ્ર માનવજાતના આ ભાવિ ભયને ખતમ કરવાનું ખાતમુહુર્ત થઇ ચુક્યું છે. ભારતથી ઉત્તરમાં આકાશ માર્ગે અંદાજે ૭,૦૦૦ કિમી દૂર અને પૃથ્વીના ઉત્તર ધ્રુવથી દક્ષિણ દિશામાં ફક્ત હજારેક કિલોમીટર દૂર આવેલ એક સ્થળે ૧૯મી જૂન ૨૦૦૬ના રોજ નોર્વે, સ્વીડન, ડેન્માર્ક, ફિનલેન્ડ અને આઇસલેન્ડ જેવા પાંચ દેશોના વડાપ્રધાનોએ સાથે મળીને તેનો પાયો નાખ્યો હતો.

મિત્રો, હું વાત કરી રહ્યો છું ‘ડૂમ્સ ડે વોલ્ટ’ (કયામતની તિજોરી) તરીકે ઓળખાતા ‘સ્વાલબર્ડ ગ્લોબલ સીડ વૉલ્ટ’ એટલે કે વૈશ્વિક બીજ બેંકની. આ બેંકમાં સમગ્ર વિશ્વમાં પ્રાપ્ય દરેક પ્રકારના ફળ, ફૂલ, વૃxક્ષ, વેલા, ખેતીપાકો, ઘાસ, અને નિંદામણ સહિત હાલ ઉપલબ્ધ તમામ વનસ્પતિઓના બીજનું ‘બેકઅપ’ રાખવાનું આયોજન કરવામાં આવ્યું છે. દુનિયાના દરેક દેશોને પોતાના વનસ્પતિ વૈવિધ્યને અહી સાચવીને રાખી જવા માટે આ બીજબેંક દ્વારા આમંત્રણ પાઠવવામાં આવ્યું હતું. અહીયા બીજ જમા કરીને રરાખવાથી ભવિષ્યમાં ક્યારેય પણ લેખમાં અગાઉ જણાવ્યા મુજબની કુદરતી કે માનવીય આફત આવે તો સૃષ્ટિમાંથી નષ્ટ થઇ જનાર અથવા તો લુપ્તતાને આરે આવેલ કોઈપણ પ્રજાતિની વનસ્પતિના બીજનો બેંકમાંથી ઉપાડ કરીને ફરીથી જીવંત કરી શકાય.

આ બીજબેંકનું સત્તાવાર ઉદઘાટન તો ૨૬ ફેબ્રુઆરી ૨૦૦૮નાં રોજ કરવામાં આવ્યું હતું. પરંતુ આ વાત અત્યારે એટલા માટે યાદ આવી કે આજથી બરાબર એક દાયકા પહેલા એટલે કે જાન્યુઆરી ૨૦૦૮માં નેધરલેન્ડ્સની જિનેટિક રિસોર્સિસ (સી.જે.જી.), વાગેનિંગન યુનિવર્સિટી દ્વારા મોકલાયેલ ૫૦૦ પ્રજાતિના ૧૮,૦૦૦ બીજનો જથ્થો અહી સૌપ્રથમ વાર જમા કરવામાં આવ્યો હતો. પ્રથમ વર્ષને અંતે અહી ૩ લાખ જેટલી સંખ્યામાં બીજ જમા થયેલ. જેની સંખ્યા આજે ૫૫,૦૦,૧૧,૫૫૦ જેટલી થઇ ચુકી છે.

હાલ વિશ્વભરના વિવિધ દેશોમાં ઇન્ગ્લેન્ડની મિલેનિયમ સીડ બેન્ક, જાપાનની નાફ્રો સુકુબા, રશિયાની વાવિલોવ રીસર્ચ સેન્ટર, કોલોરાડોની નેશનલ સેન્ટર ફોર જેનેટિક રિસોર્સિસ, ભારતની નવધાન્ય સહીત લગભગ ૧,૭૦૦ જેટલી નાની-મોટી બીજસંગ્રહ સંસ્થાઓમાં જે-તે દેશ કે વિસ્તારમાં થતા પાકના બીજને સાચવવામાં આવી રહ્યા છે. પરંતુ આ બધી સંસ્થાઓ ભવિષ્યમાં કુદરતી આફતો, યુદ્ધ અથવા નાણાંની અછતથી પ્રભાવિત થવાની પુરેપુરી શક્યતાઓ રહેલી છે. આવા સમયે દુનિયાને એક એવી મજબૂત અને સુરક્ષિત તિજોરીની જરૂર હતી કે જે દરેક પરિસ્થિતિમાં બીજ વૈવિધ્ય સાચવી શકે. અને માટે નિર્માણ થયું ‘સ્વાલબર્ડ ગ્લોબલ સીડ વૉલ્ટ’નું.

નોર્વે દેશના ભૂકંપથી રક્ષિત માનતી ટીકટોક અર્થપ્લેટ પર સ્થિત સ્પિટ્સબર્ગેન ટાપુ પર દરિયાઈ સપાટીથી ૧૩૦ મીટર ઉપર અને સેન્ડસ્ટોન પર્વતને અંદર તરફ ૧૨૦ મીટર સુધી કોતરીને બનાવવામાં આવેલ આ સ્વાલબર્ડ બેંકમાં ૧૫૦ મીટર લાંબી ટનલ સાથે જોડાયેલા ૨૭ મીટર લાંબા, ૧૦ મીટર પહોળા, ૬ મીટર ઊંચા અને સુનામી-ભૂકંપ-પરમાણુ હુમલા સહીત દરેક પરિસ્થિતિ સામે રક્ષિત કુલ ૩ બંકર આવેલા છે. અત્યાધુનિક ટેકનોલોજીથી જ ખુલી શકતા પાંચ મજબૂત, વિશાળ અને હવાચુસ્ત દરવાજાઓની અંદર આ બેંક એકદમ સુકું વાતાવરણ અને આંતરરાષ્ટ્રીય ભલામણ મુજબ -૧૮° સેલ્સિયસ તાપમાન ધરાવે છે. અંદાજે ૪૫ લાખ પ્રજાતિના બીજને આગામી ૨૦૦૦ વર્ષ સુધી સાચવવાની ક્ષમતા ધરાવતી આ બીજબેંક છે.

વિશ્વની અન્ય સીડબેંકો પોતાને ત્યાં બીજ સાચવીને રાખવા માટે ઘણો ઉંચો ચાર્જ (ફી) લેતી હોય છે. પરંતુ નોર્વે સરકાર દ્વારા ૫૮ કરોડ રૂપિયાના સ્વખર્ચે બંધાયેલ આ સીડબેંક કોઈપણ દેશ અને સંસ્થા દ્વારા જમા કરાયેલ બીજને કોઈપણ જાતની ‘ફી’ વગર બિલકુલ ‘ફ્રી’ માં સાચવે છે. વિશ્વભરના દાતાઓ અને વિવિધ દેશોની સરકારો દ્વારા અપાતું દાન સ્વીકારી, તેનો માનવ ઉપયોગી પ્રવૃત્તિ કરવા માટે જાણીતી સંસ્થા ‘બીલ એન્ડ મીલીન્ડા ગેટ્સ ફાઉન્ડેશન’ (બી.એમ.જી.એફ.) ને આ બીજબેંકના આર્થિક સંચાલન કરવાની જવાબદારી સોંપવામાં આવી છે. બી.એમ.જી.એફ.ની પાસે આ બીજબેંકના નિભાવ માટે હાલ આશરે ૫૪૪૬ કરોડ રૂપિયાનું ફંડ પણ એકઠું થઇ ચુક્યું છે. આર્થિક સીવાય અન્ય તમામ વ્યવસ્થાનું સંચાલન બીજબેંકની સક્રિય ભાગીદાર ગણાતી સંસ્થા ‘ગ્લોબલ ક્રોપ ડાઇવર્સિટી ટ્રસ્ટ’ (જીસીડીટી) કરે છે. આ ઉપરાંત નોર્વે અને સ્વીડનની સંયુક્ત સંશોધન સંસ્થા નોર્ડિક જીનેટિક રિસોર્સ સેન્ટર (નોર્ડજેન) પણ આ બીજબેંકમાં ભાગીદાર છે.

ગરમી-ભેજરહિત એટલે કે શૂન્ય વાતાવરણમાં કાળજીપૂર્વક ત્રણ સ્તરમાં પેક કરાયેલા બીજને આ બેંકની અંદર આવેલા બંકરોમાં તેને અપાયેલ વિશેષ કોડનંબર પ્રમાણે મુકવામાં આવે છે. કોઈપણ બીજને અહી જમા કરતા પહેલા તેની શુદ્ધતાની ખાતરી કરવામાં આવે છે. એક વાત ખાસ નોંધનીય છે કે આ બેંકમાં ફક્ત દેશી પ્રજાતિના બીજને જ સાચવવામાં આવે છે. અહી કોઈપણ રીતે જીનેટીકલી મોડીફાઇડ કરેલા (જી.એમ.) બીયારણ લાવવા પર સખત પ્રતિબંધ મુકાયેલો છે. સંગ્રહિત બીયારણોને નકારાત્મક અસર ન થાય તે માટે બીજબેંકની સ્થાપનાથી આજ સુધીમાં ફક્ત ૪૦ જ વખત આ બેંકનો દરવાજો ખોલવામાં આવ્યો હતો. માત્ર આંગળીના વેઢે ગણાય તેટલા લોકો જ અહીનો દરવાજો ખોલી શકે તેમજ સંચાલન કરી શકે તેવી ફૂલપ્રૂફ ‘રોબોસિક’ સિક્યોરીટી વ્યવસ્થા કરવામાં આવી છે. આ સિવાય અહી કોઈપણ માનવીને રહેવાની છૂટ નથી કે કોઈ કાયમી સ્ટાફ નિમાયેલ નથી.

આ બીજબેંકમાં ૨૦૧૫થી સભ્ય બનેલા ભારત સહીત કુલ ૧૯૨ દેશો દ્વારા મોકલવામાં આવેલ ૮,૯૦,૮૮૦ પેકેટ્સમાં વિવિધ  

૧ - સંખ્યા મુજબ સૌથી વધુ બીજ જમા કરાવનાર ૧૦ દેશ
દેશ	જમા બીજની સંખ્યા
ભારત	૯,૩૭,૩૮,૮૭૨
મેક્સિકો	૩,૮૬,૯૦,૫૭૭
ઝીમ્બાબ્વે	૨,૦૭,૯૦,૨૧૩
યુ.એસ.એ.	૨,૦૩,૧૮,૪૫૯
યુગાન્ડા	૧,૯૪,૬૯,૩૬૩
ઇથોપિયા	૧,૪૯,૯૪,૯૩૫
નેપાળ	૧,૨૬,૭૩,૦૦૩
કેન્યા	૧,૧૬,૫૨,૪૮૪
ચીન	૧,૧૬,૫૨,૪૮૪
નાઈજીરિયા	૧,૧૫,૧૦,૧૩૨

૨ - પ્રજાતિ મુજબ સૌથી વધુ બીજ જમા       કરાવનાર પ્રથમ ૧૦ દેશ
દેશ	બીજ પ્રજાતિની સંખ્યા
મેક્સિકો	૧,૪૦,૩૧૪
ભારત	૬૯,૯૯૭
યુ.એસ.એ.	૪૧,૩૮૪
ચીન	૨૭,૦૨૧
ઈથોપિયા	૨૨,૪૨૨
દક્ષિણ કોરિયા	૧૯,૮૧૦
તુર્કી	૧૯,૨૦૮
લાઓસ	૧૫,૮૫૦
પેરુ	૧૫,૨૫૫
જર્મની	૧૪,૩૭૭

પ્રકારના ૪.૫ ટન બીજને લોકરમાં રાખેલ દાગીનાની જેમ સંભાળવામાં આવ્યા છે. જેમાં સૌથી વધારે સંખ્યામાં બીજ જમા કરાવનાર દેશનો રેકોર્ડ ભારતના નામે છે (કોષ્ટક-૧).

બીજબેંકમાં સૌથી વધારે પ્રજાતિના બીજ જમા કરાવનારની વાત કરીએ તો તેમાં ભારત બીજા ક્રમે છે (કોષ્ટક-૨).  

૩ – સંખ્યા મુજબ સૌથી વધુ જમા થયેલ ૧૦ બીજ
બીજની જાત	જમા બીજની કુલ સંખ્યા
ઘઉં	૮,૮૮,૩૭,૮૬૫
ચોખા	૭,૫૫,૫૦,૫૯૪
જુવાર	૪,૮૧,૬૨,૦૭૦
ઘાસચારો	૩,૧૫,૨૬,૭૩૫
મકાઈ	૧,૮૩,૮૯,૨૯૨
કઠોળ	૧,૬૦,૧૬,૪૩૦
ટામેટા	૧૩,૭૭,૩૬૪
મરચા	૧૦,૮૬,૫૫૬
કંદમૂળ	૫,૭૨,૮૩૨
બાવળ	૪,૦૮,૫૦૦

૪ – સૌથી વધુ જમા થયેલ બીજની પ્રજાતિ
બીજની જાત	જમા બીજની પ્રજાતિ
ચોખા	૨,૧૫,૦૧૪
ઘઉં	૧,૨૫,૭૯૮
કઠોળ	૮૭,૧૪૫
ઘાસ	૬૫,૦૧૦
મકાઈ	૩૫,૦૭૦
થોર	૧૮,૭૭૬
મરચા	૧૦,૬૫૩
બટેટા	૪,૫૦૦
નાળીયેર	૩,૪૫૭
સુરજમુખી	૧,૬૮૫

જ્યારે સહુથી વધારે સંખ્યામાં જમા થયેલ બીજની જાત અંગે વાત કરીએ તો  લગભગ ૯ કરોડ બીજ સાથે ઘઉં પ્રથમ ક્રમે જોઈ શકાય છે (કોષ્ટક-૩) 

અને કોઈ એક જ જાતના પાક કે બીજની અહીયા જમા થયેલ સૌથી વધારે પ્રજાતિની કેટેગરીમાં ૨ લાખ કરતા વધારે જુદી-જુદી જાત ધરાવતા વિવિધ દેશમાંથી આવેલા ચોખાના બીજ અહીયા સચવાયેલા પડ્યા છે. (કોષ્ટક-૪) 

આ બીજબેંકને આંતર રાષ્ટ્રીય સહકારનું મહત્વનું ઉદાહરણ પણ ગણી શકાય છે. કેમકે પરસ્પર કટ્ટર દુશ્મન ગણાતા દેશોના બીજ પણ અહીયા એક જ ખાનામાં મુકવામાં આવ્યા છે (દા.ત. ઉત્તર કોરિયા-દક્ષિણ કોરિયા-અમેરિકા). આપ જાણો છો તેમ આરબ દેશ સીરિયામાં લાંબા સમય સુધી ગૃહયુદ્ધ ચાલી રહ્યું હતું. જેના કારણે ત્યાના ખેતરો, કૃષિ સંશોધન કેન્દ્રો અને ખાદ્ય ઉપ્તાદન માટે જરૂરી અસલી બિયારણો નષ્ટ થઇ ગયા હતા. વર્ષ ૨૦૧૫માં સીરિયાએ બીજબેંકમાં સાચવવા મુકેલા પોતાના બીજમાંથી પ્રથમ વખત ઉપાડ કરીને જે-તે પ્રજાતિનું ફરીથી વાવેતર કર્યું હતું. આમ, બીજબેંકે પોતાનું ‘બીજનું બેકઅપ’ ઉપનામ સાર્થક કર્યું છે.

સ્વાલબર્ડ સીડ બેંકની છતને એક નોર્વેજીયન કલાકાર ડાવવેક સેને દ્વારા અત્યંત પ્રતિબિંબીત સ્ટેનલેસ સ્ટીલ, અરીસાઓ અને પ્રિઝમ વડે બનાવેલ ‘પર્પેચ્યુઅલ રેપરસેશન’ નામના એક પ્રકાશિત આર્ટવર્કથી મઢવામાં આવી છે. જેને કારણે આ છત ઉનાળાના મહિનાઓમાં ધ્રુવીય પ્રકાશને અને શિયાળા દરમિયાન ફાઇબર-ઓપ્ટિક કેબલ્સ દ્વારા પહોંચાડવામાં આવતા પ્રકાશને દિવસ-રાત પ્રતિબિંબિત કરીને લીલા, પીરોજી અને સફેદ પ્રકાશથી ઝળહળાવે છે. આ કારીગિરીનું કામ માત્ર છતની સુંદરતા વધારવાનું જ નથી, પરંતુ દરેક પરિસ્થિતિઓમાં આકાશમાંથી બીજબેંકનું ચોક્કસ સ્થાન શોધી કાઢવા માટે પણ છે.

માનવીય ભૂલો કે કુદરતી પ્રકોપના કારણે આજે આપણી આ સૃષ્ટિમાંથી અનેક જીવ-જંતુ, પ્રાણીઓ, ભાષાઓ, સભ્યતાઓ, નદીઓ, પર્વતો, જંગલો નષ્ટ થઇ ગયા છે અથવા તો લુપ્ત થવાને આરે આવીને ઉભા છે. ત્યારે સમસ્ત સજીવોને જીવાડતા વનસ્પતિ જગતની હાલ ઉપલબ્ધ સંપદાને સાચવી રાખવી ખૂબ જ જરૂરી છે. પૃથ્વી પર ઉગતી વનસ્પતિની વિવિધતા જાળવી રાખવા માટે જરૂરી એવા બીજ બચાવવા કે સાચવવાની જવાબદારી કોઈ એક વ્યક્તિ, એક દેશ કે એક સરકારની જ ન હોઈ શકે. આ કાર્ય તો સમગ્ર માનવજાતની નૈતિક ફરજ છે. બીજ જેવા સાવ નાના લાગતા પરંતુ અત્યંત મહત્વપૂર્ણ સ્રોતનું રક્ષણ કરીને મૂલ્યવાન સેવા કરતી આ ‘સ્વાલબર્ડ ગ્લોબલ સીડ વૉલ્ટ’ એટલે કે વૈશ્વિક બીજ બેંકને અનેકાનેક અભિનંદન.